Aan de vooravond van de parlementsverkiezingen zondag in Polen is de verdeeldheid zo groot dat haast niemand eraan kan ontsnappen. Ook niet de gebroeders Kurski. Samen trokken ze ooit ten strijde tegen het communisme, nu staan ze recht tegenover elkaar in de Poolse mediawereld.Jenne Jan Holtland7 oktober 2019, 18:51

Op een sofa in Gdańsk zitten twee broertjes. Tieners zijn ze. Urenlang kijken ze naar de tv en ontleden tot in de puntjes het politieke spelletje. Jaroslaw is de oudste, Jacek de meest ambitieuze. Het zijn de vroege jaren tachtig. Ze proberen te begrijpen hoe de man die ze op tv zien, de woordvoerder van de communistische partij, de mensen wijs weet te maken dat wit zwart is en zwart wit.

Nu, al die jaren later, staan de twee broers aan de top van de Poolse mediawereld. De één is directeur van staatszender TVP, de ander adjunct van een groot, progressief dagblad. De één denkt dat de huidige regering het beste is dat Polen ooit is overkomen, de ander dat de democratie naar de knoppen wordt geholpen.

De één reageert niet op interviewverzoeken per e-mail of sms. De ander zit in een met boeken bezaaid kantoortje, terwijl buiten de avond valt, en weet zich geen raad met de vragen die hem worden gesteld. Hoe kan het dat twee broers die samen opgroeiden zover uit elkaar zijn komen te staan? Jaroslaw Kurski (56), adjunct-hoofdredacteur van Gazeta Wyborcza, slaat de ogen neer, pulkt aan een stukje gom dat hij tussen z’n duimen houdt en zegt: ‘Het is een delicate zaak.’

Aan de vooravond van de Poolse parlementsverkiezingen, komende zondag, ligt het land erbij als een Corsicaans bergdorp. Gezinnen, vriendschappen, relaties, haast niemand kan aan de verdeeldheid ontsnappen. De regeringsstemmer is trots op tradities, op z’n geloof, op wat Pools is; de (stedelijke) oppositiestemmer op wat liberaal is en werelds.

Gazeta Wyborcza vertolkt de stem van die tweede groep. Het is een ‘symbool’, zegt Kurski, van alles dat regeringspartij PiS wil ‘verwoesten’. Meteen na de laatste gewonnen verkiezingen zegde de regering alle Wyborcza-abonnementen op voor ministeries en hoven. Advertenties van staatsbedrijven werden ingetrokken. Het nieuwe PiS-partijprogramma vermeldt een plan voor een ethische commissie die de journalistiek gaat ‘reguleren’. 

Vraag Kurski naar de kloof in zijn familie, en hij gaat als vanzelf zachter praten. In de jaren tachtig trokken de broers nog samen op tegen het communisme. Ze drukten een illegaal schoolblad, zongen mee met de verzetsliedjes van volkszanger Jacek Kaczmarski en werden actief in Solidariteit, de vakbond die het hele systeem uiteindelijk omverwierp. Na 1989 kwam de klad erin: Jacek wilde een revolutie met harde hand, Jaroslaw geleidelijke verandering. De Kaïn en Abel van het Poolse laagland vonden elkaar nooit meer terug.

Jacek Kurski (53) behoort tegenwoordig tot de kring van Jaroslaw Kaczyński, de sfinxachtige partijleider van PiS. Jaren geleden hielp hij de fabel de wereld in dat de grootvader van Kaczyński’s aartsrivaal, Donald Tusk, zich tijdens de oorlog vrijwillig had gemeld bij de Duitse Wehrmacht. Mensen die de jongste Kurski kennen, omschrijven hem als meedogenloos. Zijn bijnaam bedacht hij zelf: ‘Kaczyński’s bullterriër.’

Goednieuwsshow

Na de verkiezingsoverwinning van PiS in 2015 kwam hij uit de hoed als nieuwe directeur van staatszender TVP. Van het avondjournaal maakte hij een jubelende goednieuwsshow. Er kijken dagelijks een kleine twee miljoen mensen naar. Ze krijgen koppen te zien als ‘Regering van hoop en optimisme’ en ‘Oppositie wil geen goede verandering voor Polen’.

Op de redactie van Gazeta Wyborcza denkt de oudste terug aan hun uren voor de tv, bijna veertig jaar geleden. ‘We probeerden de trucages te doorzien, de leugens. Alles wat we nu fake news noemen.’ Tegenwoordig gebruikt zijn broer ‘de leugen als methode’, zegt Kurski, om zijn kijkers dom te houden. De laatste keer dat de twee elkaar spraken, was drie jaar geleden, rond de begrafenis van hun moeder. Ze hadden elkaar niets te zeggen.

‘De taal van uitsluiting is nog nooit zo sterk geweest als onder de PiS-regering’, ziet taalkundige Katarzyna Klosińska. Dat begon na de vliegramp van Smoleńsk in 2010, waarbij de toenmalig president omkwam, Lech Kaczyński, de tweelingbroer van de PiS-partijleider. De overgebleven tweelingbroer ontwikkelde de samenzweringstheorie dat de ramp kwade opzet was. ‘Jullie hebben m’n broer vermoord’, riep hij naar de oppositiebankjes.

Begin dit jaar werd de populaire (en PiS-kritische) burgemeester van Gdańsk doodgestoken door een verwarde man die opvallend veel naar TVP had gekeken. De afloop was voorspelbaar: de PiS-regering benadrukte de mentale staat van de dader, de oppositie zijn kijkgedrag. Ergens in dat gekissebis ging de daad zelf kopje onder.

In tijdschrift The Atlantic vertelde schrijver Anne Applebaum over een feest dat haar (Poolse) echtgenoot en zij ooit gaven in hun landhuis. Het was Oudjaarsdag 1999, de stemming was euforisch: Polen ging toetreden tot de Navo en – iets later – de EU. Twintig jaar later, is haar conclusie, kunnen veel mensen die toen met elkaar feestten niet meer door één deur. Ze kijken naar andere tv-zenders, lezen andere tijdschriften en gebruiken een andere taal. ‘Ik ben mijn moeder kwijt’, citeert Applebaum haar buurman. ‘Ze leeft in een andere wereld.’

Vliegramp

Freelancejournalist Paulina Olszanka (34) herinnert zich hoe ze op de middag na de vliegramp kaarsen ging leggen bij het presidentieel paleis. ‘Ik zag de gezichtsuitdrukking bij een goede vriend, die totaal anders was. Hij leek aanbeland in een nieuwe realiteit. Ons contact is nooit meer hetzelfde geweest. Smoleńsk heeft alles verwoest.’

Voor de verdeeldheid was de vliegramp ‘doorslaggevend’, beaamt Jaroslaw Kurski. Veel moeilijker is de vraag wie er iets aan gaat doen. Zijn eigen krant voert openlijk strijd tegen de PiS-regering. In een column vergeleek Kurski de PiS-partijleider met Erdogan. Draagt Wyborcza niet bij aan nog meer verdeeldheid? Geprikkeld: ‘Wat stelt u voor, dat we een compromis sluiten met de vijanden van de vrijheid?’

Een paar jaar terug deed hij een poging de ban te breken. Hij zou geïnterviewd worden samen met een rechtse columnist, een oude schoolvriend. Daarna zou het stuk verschijnen in zowel Wyborcza als Do Rzeczy, de ultrarechtse krant van de columnist. Het zou een unicum zijn geweest, maar de hoofdredacteur van Do Rzeczy stak er een stokje voor. Kurski moest z’n verlies nemen. De verdeeldheid won.